نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار تاریخ پژوهشگاه علوم انتظامی و مطالعات اجتماعی فراجا، تهران، ایران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ ایران دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

جزیره خارگ از منظر صادرات نفتی ایران در دوران جنگ تحمیلی عراق، یک پایانه مهم و بسیار استراتژیک محسوب می‌شد. بدین‌جهت از همان آغاز جنگ، رژیم بعثی عراق تلاش زیادی برای انهدام و غیرعملیاتی کردن آن داشت. حملات به پایانه‌های صادرات نفتی جزیره خارگ از مهر 1359 آغاز شد ولی حملات همه‌جانبه برای قطع صادرات نفتی در سال 1364 صورت گرفت. از آنجایی که پایانه صادراتی جزیره خارک مهم‌ترین پایانه صادراتی و تأمین منابع درآمدی کشور بود و 94 درصد صادرات نفتی از آنجا انجام می‌شد، اتخاذ راهبردهای دفاعی-امنیتی برای صنعت نفت خارگ امری حیاتی برای کشور می‌نمود. این مقاله به روش تحلیل تاریخی به دنبال پاسخ به این پرسش است که مهم‌ترین راهبردهای دفاعی-امنیتی برای حفظ امنیت تأسیسات نفتی خارگ در مقابله با حملات رژیم بعثی عراق و تداوم صادرات نفت چه بود؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد مجموعه‌ای از راهبردها و تاکتیک‌ها برای دفاع از امنیت سامانه‌های نفتی و تداوم صادرات صورت گرفت. ابتدا «ستاد راهبردی دفاع از خارک» با حضور نهادهای سیاسی، اقتصادی و نظامی تشکیل شد. ایجاد سازه‌های دفاعی، تأسیس پدافند دفاع هوایی جزیره، بهره‌گیری از پدافند عامل و غیرعامل، استفاده از گوی‌های شناور، تشکیل گروه امداد آتش‌نشانی، تغییر در مسیر نفت‌کش‌ها ازجمله راهبردها و تاکتیک‌های به کار گرفته شده در دوران جنگ بود که جزیره خارگ را به «جزیره پایداری» تبدیل و صادرات نفتی ایران از این جزیره را تداوم بخشید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

انصاری، مهدی و یکتا، حسین(1375). روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهارم؛ هجوم سراسری، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
ثواقب، جهانبخش؛ لعبت‌فر، احمد و رستمی، پروین(1399). تأثیرات جمعیتی صنعت نفت در جزیره خارک و پیامدهای آن (1336-1357/1957-1977)، تحقیقات تاریخ اجتماعی، 10(1)، 123-146.
جهانبخش، مازیار و حجتی‌نیا، محمدحسن(1401). تبیین نقش جنگ نفت‌کش‌ها بر سرنوشت جنگ تحمیلی، مطالعات جنگ، 4(13)، 5-46.
جهانفر، رضا(1398) دفاع هوایی از خارک، تهران: آتشبار.
حافظ نیا، محمدرضا و ربیعی، حسین(1392). مطالعات منطقه‌ای خلیج‌فارس، تهران: سمت.
خدری، رضا(1395). تهاجم به خارگ؛ خاطرات کارکنان نفت و افسران ارتش در خارگ، تهران: سنا.
درودیان، محمد(1384). روند پایان جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
روزشمار جنگ ایران و عراق(1399). کتاب 38-جلد 1، به کوشش حمیدرضا فراهانی و هانیه مرشدی، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
زرقانی، سید هادی؛ بخشی شادمهری، فاطمه؛ حجی پناه، نرگس؛ عابدی شجاع، فرزاد(1401). بررسی و تبیین فلسفه و ماهیت دفاع مقدس از منظر حضرت امام (ره). مطالعات دفاع مقدس، 8(3)، 35-65.
سازمان اسناد ملی ایران(ساکما). اسناد به شماره‌های: 11144/360، 52824/230، 11144/360؛ 56268/230؛ 5651/400؛ 1272/400، 1345/400، 46893/320،15302/220، 53837/320، 47887/320؛ 2727/370، 52243/230، 56/320/93، 59/370/98، 10469/400.
سدیدالسلطنه کبابی، محمدعلی(1342). بندرعباس و خلیج‌فارس، با مقدمه و تصحیح احمد اقتداری، تهران: ابن‌سینا.
سعیدی‌نیا، حبیب‌الله و لعبت‌فر، احمد(1395). صنعت نفت و توسعه اقتصادی، اجتماعی مناطق شمالی خلیج‌فارس (مطالعه موردی خارک 1335-1355)، گنجینه اسناد، 103، 98-115.
سیدقریشی، میرمنصور(1401). ناوگروه هواناو و 8 سال دفاع مقدس، جلد 1، تهران: انتشارات پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی ارتش جمهوری اسلامی ایران.
سیری در صنعت نفت ایران(1348). تهران: شرکت ملی نفت ایران.
شمس، مرتضی؛ جدی، سید مجید و حسینی، حسین(1390). صنعت نفت و مدیریت بحران در دوره جنگ تحمیلی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی.
علایی، حسین(1401). بررسی و ارزیابی راهبردهای رژیم بعث عراق در جنگ با جمهوری اسلامی ایران. مطالعات دفاع مقدس، 8(3)، 185-208.
علیزاده، عظیم(1401). تبیین عوامل موثر در آینده پژوهی راهبردی دفاعی. مطالعات دفاع مقدس، 8(2)، 81-114.
غلامی، براتعلی(1395). پدافند هوایی در 3 عملیات(خاطرات سرتیپ خلبان غلامی) تهران: انتشارات ایران سبز.
کردزمن، آنتونی و واگنر، ابراهام(1389). درس‌های جنگ مدرن، جلد 1، ترجمه حسین یکتا، تهران: نشر مرزوبوم.
کردزمن، آنتونی(1379). ایران و ایالات‌متحده؛ دستور کاربردی برای همکاری، ترجمه میرقاسم بنی‌هاشمی، مطالعات راهبردی، 35،(1 و 2)، 85-96.
کردزمن، آنتونی(1390). درس‌هایی از جنگ ایران و عراق، ترجمه حسین یکتا، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
کرم‌الیگودرزی، محمدرضا(1400). پایداری خارگ در 2880 روز، بوشهر: شاخه زرین.
کینگ، رالف و کارش، افرایم(1387). جنگ ایران و عراق؛ پیامدهای سیاسی، تحلیل نظامی، ترجمه سید سعادت حسینی دمابی، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس.
لعبت‌فر، احمد(1398). اجرای طرح چم و تأثیرات آن در صنعت نفت ایران 1342-1346 ش، پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، 237-254.
میرترابی، سعید؛ سمیعی، مهرانگیز و ربیعی، اسماعیل(1390). تبیین نقش نقت در تحولات جنگ ایران و عراق، تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، 2(8)، 21-49.
ناویاس، مارتین اس. و هوتی ای. آر(1392). جنگ نفتکشها، ترجمه پژمان پورجباری و رحمت قره، تهران: بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس.
نساج، مریم(1401). تبیین الگوی شایستگی فرماندهی و مدیریت در هشت سال دفاع مقدس؛ مطالعه موردی شهید احمد کاظمی. مطالعات دفاع مقدس، 8(3)، 67-85.
نیک‌رهی، مجتبی(1401). دفاع از صنعت نفت؛ تاریخ شفاهی دفاع از صنعت نفت در هشت سال دفاع مقدس، تهران: انتشارات آتشبار.
نیک‌رهی، محمدرضا و نیک‌رهی، مجتبی(1400). اطلس جزیره خارک(اسناد پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران)، تهران: آتشبار.
هاشمی رفسنجانی، علی‌اکبر(1387). کارنامه و خاطرات؛ امید و دلواپسی، تهران: نشر معارف.
هیرو، دلیپ(1390). طولانی‌ترین جنگ؛ رویارویی نظامی ایران و عراق، ترجمه علیرضا فرشچی و رضا فریدزاده و سعید کافی، تهران: مرزوبوم.
یرگین، دانیل(1376). نفت ایران از آغاز تا جنگ خلیج‌فارس، ترجمه ابراهیم صادقی‌نیا، تهران: هیرمند.
یزدان فام، محمود(1389). جنگ دریایی ایران و عراق؛ زمینه‌ها و راهبردها، نگین ایران، 33، 29-46.