نوع مقاله : پژوهشی
نویسندگان
1 معاون آموزشی و دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تهران
2 پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی
چکیده
تنش میان رژیم بعث عراق و کشور ایران بر سر مرزهای غربی و نیز وقوع انقلاب اسلامی، موجب شد تا وضعیت جدیدی در منطقه پدید آید که در نهایت، به جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه ایران منجر شد. اگرچه جنگ میتوانست به جداسازی بخشهایی از سرزمین ایران منجر شود؛ اما، با مقاومت مردم و نیروهای نظامی، ارتش کشور متجاوز به عقب رانده شد و قسمت اعظم سرزمینهای اشغالی همچون خرمشهر در خرداد 1361 آزاد شد. پس از آزادسازی خرمشهر، رویکردهای متفاوتی در توقف یا تداوم جنگ شکل گرفت و این ابهام مطرح شد که چرا با وجود اقدامات میانجیگرایانه برای صلح، جنگ پایان نیافت؟ هدف این پژوهش، پاسخ به چرایی تداوم جنگ تحمیلی است که نقش و اهمیت بسیاری در روشن‌ساختن ابهامات و تاریخ‌نگاری جنگ دارد. روش نظری پژوهش براساس نظریه بازیهای «برد ـ باخت» اچ. اف کالاهان است. یافتههای پژوهش نشان میدهد که دلایل ادامۀ جنگ از ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، نظامی و ژئوپلیتیک قابل بررسی بوده است و علل ناکامی تلاشهای صلح‌آمیز، عدم تحقق خواستههای طرفین و بویژه ایران در جنگ تحمیلی بود. شیوه جمعآوری داده‌ها نیز بر اسناد منتشر نشده و مصاحبه مبتنی است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
آمارهای اقتصادی (13۷۴ ـ ۱۳۳۸). تهران: معاونت امور اقتصادی، وزارت امور اقتصاد و دارایی.
احمدی، حمید (1384). تأثیرات منطقهای جنگ ایران و عراق، آلمان (برلین): انجمن مطالعات و تحقیقات تاریخ شفاهی ایران.
احمدی، علیرضا و نهایی، وحید (1386). توصیفی جامع از روش‌های تحقیق (پارادایمها، استراتژیها، طرحها و رویکردهای کمی، کیفی و ترکیبی). تهران: تولید دانش.
اردستانی، حسین (1379). تجزیهوتحلیل جنگ ایران و عراق، ج 3، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران.
افتخاری، اصغر (1384). روش و نظریه در امنیت پژوهی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
باباییابرقویی، محمدرضا و غلامحسین (1390). پژوهشی در دفاع مقدس، تهران: نشر هدی.
باستانی، حسین، بازخوانی یک پرونده 35 ساله، ادامه جنگ پس از آزادسازی خرمشهر، (24 مه 2017، 03 خرداد 1396)، قابل بازیابی در صفحه اینترنتی برنامه صفحه دو در پایگاه اینترنتی بی‌بی‌سی فارسی.
بوتول، گاستون (1374). جامعهشناسی جنگ، ترجمه هوشنگ فرخجسته، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
بیگلربیگی، محمد و عراقی، عبدالله (1392). بررسی نقش آمریکا در شروع، تداوم جنگ عراق علیه ایران و راه های اجتناب از غافلگیری، فصلنامه مدیریت و پژوهش‌های دفاعی، سال 13، شماره 77.
جفری ام الیوت و رابرت رجینالد (1378). فرهنگ اصطلاحات سیاسی و استراتژیک، ترجمه میر حسین رئیس زاده، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.
جمشیدی، محمدحسین (1387). مقاله بررسی وضعیت داخلی عراق در آستانه جنگ، کتاب ریشههای تهاجم، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
حاجییوسفی، امیرمحمد (1392). جنگ ایران و عراق از نگاه نظریههای روابط، تهران: انتشارات صفحه جدید.
خلاصه روزشمار جنگ ایران و ]رژیم بعث[ عراق (1373). تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه.
درایسدل، آلاسدایر (1374). جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال آفریقا، ترجمه دره میرحیدر (مهاجرانی)، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه،
درودیان، محمد (1379). نقد و بررسی جنگ ایران و ]رژیم[ عراق، پرسشهای اساسی جنگ، چ 4، تهران: مرکز تحقیقات جنگ.
درودیان، محمد (1381). اجتنابناپذیری جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
درودیان، محمد (1386). نقد و بررسی جنگ ایران و ]رژیم[ عراق، گزینههای راهبردی جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
درودیان، محمد (1389). تجزیهوتحلیل جنگ ایران و ]بعثیان[ عراق 2، ج 2، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس.
درودیان، محمد (1394)، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق؛ درآمدی بر یک نظریه، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
درویشی، فرهاد (1387). ریشههای تهاجم، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
دکوئیار، خاویر پرز (1379). به سوی صلح، ترجمه حمیدرضا زاهدی، تهران: انتشارات اطلاعات.
رضاییمیرقائد، محسن (1374). درسهای تجزیهوتحلیل جنگ ایران و ]رژیم[ عراق، تهران: دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه، دوره عالی جنگ.
رضاییمیرقائد، محسن (1390). جنگ به روایت فرمانده، تهران: بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس.
زهدی، یعقوب (1394). سیاست دفاعی، تهران، مرکز تحقیقات دفاعی.
السامرایی، وفیق (1396). ویرانی دروازه شرقی، ترجمه عدنان قارونی، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
عادلی، سید محمدحسین (1370). اقتصاد بینالملل و بازرگانی خارجی ایران، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
عراقی، عبدالله (1391)؛ بررسی عوامل و زمینه‌های وقوع جنگ عراق علیه ایران و نقش آمریکا و شوروی در تداوم آن، پایان نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی دکتر رضا جلالی، تهران: دانشگاه آزاد تهران مرکز، گروه حقوق و علوم سیاسی.
عزتی، عزت الله (1386). ژئوپلیتیک در قرن بیست و یکم، تهران: انتشارات سمت.
علایی، حسین (1395). تاریخ تحلیلی جنگ ایران و ]رژیم بعث[ عراق، تهران: انتشارات مرز و بوم.
کردزمن و واگنر، آنتونی و آبراهام (1389). جنگهای مدرن، ترجمه حسین یکتا، ج اول، تهران: مرز و بوم.
کالینز، جان.ام (1383). راهبردی بزرگ، ترجمه کورش بایندر، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بینالملل.
الکواری، حمدعبدالعزیز (1387). عملکرد شورای امنیت در جنگ ایران و ]بعثیان[ عراق، تهران: پژوهشگاه مطالعات دفاع مقدس.
لاکوست، ایو و ژیبلن، بئتریس (1378). عوامل و اندیشههای ژئوپلتیک، ترجمه علی فراستی، تهران: نشر آمن.
لطفاللهزادهگان، علیرضا (1389). روز شمار جنگ ایران و]رژیم[ عراق «عبور از مرز»، ج 20، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
مجتهد زاده، پیروز(1379). خلیج فارس: کشورها و مرزها، چاپ اول، تهران: موسسة انتشارات عطایی.
مجله چشمانداز، گفتگوی سردار محسن رشید (1380). ش 11: 77.
مجموعة آمار نفت و گاز (۱۹۸۹ ـ ۱۹۶۰) برای سال ۱۳۵۹ و ۱۳۵۸ و گزارش اقتصادی و ترازنامه ۱۳۶۰ بانک مرکزی سال ۱۳۶۰.
مختاری، مجید و محسن، رشید (1384). استراتژی نظامی ایران و عراق، فصلنامه نگین، ش 15، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
هاشمیرفسنجانی، اکبر (1386). به سوی سرنوشت، کارنامه و خاطرات سال 1363، تهران: نشر معارف انقلاب.
نخجوان، احمد (1317). جنگ، تهران: چاپخانه فردین.
نیکی، آرکدی (1379). «نتایج انقلاب ایران»، ترجمه مهدی حقیقت خواه، تهران: انتشارات ققنوس.
هاشمیرفسنجانی، اکبر (1380). خطبههای نماز جمعه 1361، تهران: دفتر نشر معارف انقلاب.
ونتسل، سی (1373). نظریه بازیها و کاربرد آن در تصمیمگیری استراتژیک، ترجمه طبیب روشندل، تهران: نشر قومس.
Neumann, J. V. and Morgenstern, O. (2007). Theory of Games and Economic Behavior, Princeton University Press
Stephaner Grummon (1982). The Iran-Iraq war- The Center für Strategie and International Studies, Georgetown University, Washington,
Cottam, Richar (1988). Iran and the United states: a cold war case study pitsburgh: university of pittsburgeh press.
اسناد
اسناد اطلاعاتی دفاع مقدس، سند شماره 16208711، کد: s-1985، آرشیو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
اسناد اطلاعاتی دفاع مقدس، سند شماره 108535، کد: s-1985، آرشیو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
اسناد اطلاعاتی دفاع مقدس، سند شماره 14334، کد: s-1985 ، آرشیو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
اسناد اطلاعاتی دفاع مقدس، سند شماره 1518، کد: s-1985، آرشیو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
اسناد اطلاعاتی دفاع مقدس، سند شماره 16208712، کد: s-1985، آرشیو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
اسناد اطلاعاتی دفاع مقدس، سند شماره 16208712، کد: s-1985، آرشیو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
اسناد اطلاعاتی دفاع مقدس، سند شماره 43106ـ7244، کد: s-1985، آرشیو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
اسناد اطلاعاتی دفاع مقدس، سند شماره 4719، کد: s-1985، آرشیو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
اسناد اطلاعاتی دفاع مقدس، سند شماره 6951، کد: s-1985، آرشیو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
اسناد اطلاعاتی دفاع مقدس، سند شماره 16208712، کد: s-1985، آرشیو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
اسناد اطلاعاتی دفاع مقدس، سند شماره 8/156، کد: s-1994، آرشیو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
اسناد اطلاعاتی دفاع مقدس، سند شماره 16208712، کد: s-1985، آرشیو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
اسناد وزارت امور خارجه، سند شماره 18534، کد: s-1986، آرشیو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
اسناد وزارت امور خارجه: سند شماره 2348، کد: s-1986، آرشیو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
اسناد وزارت امور خارجه، سند شماره 3865، کد: s-1986، آرشیو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
اسناد وزارت امور خارجه، سند شماره 3865، کد: s-1986، آرشیو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
اسناد وزارت امور خارجه، شماره سند 5446، کد: s-1975، آرشیو موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، نشریه گزارشهای ویژه؛ ش 311، 5/11/1367، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
خبرگزاری جمهوری اسلامی، گزارشهای ویژه؛ 5/3/1361، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
خبرگزاری جمهوری اسلامی، گزارشهای ویژه؛ 20/2/1361، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
خبرگزاری جمهوری اسلامی، گزارشهای ویژه؛ 20/2/1361، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
خبرگزاری جمهوری اسلامی، گزارشهای ویژه؛ 21/2/1361، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
مصاحبه
مصاحبه با سرتیپ دوم معین وزیری 8/2/92، آرشیو تاریخ شفاهی موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس.
مصاحبه با سردار حسین علایی، 25/5/92، آرشیو تاریخ شفاهی موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس.
مصاحبه با سردار سرتیپ محمدحسن کوسه چی 4/2/92، آرشیو تاریخ شفاهی موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس.
مصاحبه سرتیپ عبدالحسین مفید، آرشیو تاریخ شفاهی موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، 11/12/1392.
مصاحبه نویسنده مسئول با سردار احمد غلامپور، تهران، 27/4/1397.
مصاحبه سردار سیدمحمد ابوترابی، مصاحبه، 23/4/1396، آرشیو تاریخ شفاهی موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس.
مصاحبه علیاکبر ولایتی، مصاحبه، 4/7/1392، آرشیو تاریخ شفاهی موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس.
مصاحبه نویسنده مسئول با امیر سرتیپ دوم محمد زارع؛ 14/2/ 1397
مصاحبه نویسنده مسئول با سردار پاسدار غلامحسین سپهری: 23/3/1397
مصاحبه نویسنده مسئول با سردار یعقوب زهدی، 26/6/1397.
)